Skrzynka z narzędziami nr 2: psychologia...

Ewolucja ukształtowała nasze systemy kojarzeniowe jako odpo­wiedź na problemy wynikające z trybu życia naszych dalekich przodków. Dlatego musimy (a) odtworzyć specyfikę tych proble­mów; (b) na tej podstawie ustalić statystycznie istotne sposoby ich rozwiązywania, a zatem przewidywania nieoczywistych cech kon­stytutywnych tych problemów; (c) ustalić, czy istnieją ekspery­mentalne lub neurofizjologiczne dowody funkcjonowania od­powiednich systemów kojarzeniowych; i (d) określić kierunek ewolucji opisanego przez psychologów wyspecjalizowanego syste­mu z innych systemów i odpowiedzieć na pytanie, czy dawał on przewagę posiadającym go jednostkom.

Te ograniczenia uzmysławiają nam, dlaczego psychologia ewolucjonistyczna stawia dopiero pierwsze kroki. Nie sposób zadowo­lić się stwierdzeniem, że człowiek posiada pewną zdolność (np. umiejętność czytania i pisania), i dopisaniem historii, która uczy­ni ją zdolnością „przystosowawczą" (komunikacja pisemna ewolu­owała, dlatego że jest bardzo praktyczna). Czytanie i pisanie nie wymagają swoistego systemu mózgowego, ale wykorzystują syste­my, które służyły nam od zarania dziejów i do dziś służą do innych celów (rozpoznawania obrazu, podziału słów na sylaby, kontroli motorycznej nad dłonią i nadgarstkiem itp.).

Jest oczywiste, że w pewnych dziedzinach funkcjonowanie na­szych systemów kojarzeniowych to wynik ewolucji, ponieważ dokonywane przez nas wybory mają bezpośredni wpływ na możli­wość przetrwania i zachowania gatunku. Zajmujący się psycholo­gią ewolucjonistyczną Don Symons i David Buss zgromadzili różne­go rodzaju dane na temat rozmaitych aspektów psychologii seksualnej człowieka: doboru partnera, walorów decydujących o atrakcyjności jednostki, jej wiarygodności jako partnera w sta­łym związku i jako potencjalnego rodzicai.

Życie naszych przodków było pełne niebezpieczeństw, grożą­cych nie tylko ze strony widocznych drapieżników, ale także wszel­kiego rodzaju trucizn, wirusów i innych mikrobów. Żywność zdo­byta przez zbieraczy i łowców była w pełni naturalna, to znaczy -niezbyt zdrowa. Wiele roślin zawiera toksyny, o padlinie lepiej nie wspominać. Także zwierzęta przenoszą patogeny, które łatwo do­stosowują się do warunków organizmu ludzkiego. Ryzyko żywie­niowe jest szczególnie wysokie w przypadku gatunków „wszystkożernych", takich jak człowiek, który je różnorodne pokarmy i przystosowuje się do nowego środowiska, zmieniając dietę. Te gatunki powinny zatem być chronione nie tylko przez system im­munologiczny, muszą mieć także swoistą zdolność adaptacji po­znawczej, umożliwiającą minimalizowanie ryzyka zarażenia i za­każenia. Szczury, również wszystkożerne, zbliżają się do nowej żywności z największą ostrożnością i błyskawicznie wykrywają związek między chorobami a tym, co jadły, o wiele skuteczniej niż inne korelacje, nie mające nic wspólnego z pożywieniem, co dowo­dzi, że system odpowiedzialny za te skojarzenia jest ściśle wyspe­cjalizowany.

Także ludzie posiadają zdolność adaptacji poznawczej w tej dziedzinie. Małe dzieci gotowe są próbować wszystkiego, co poda im do jedzenia znajoma osoba, i w ten sposób łatwiej dostosowują się do lokalnych tradycji. Potem stają się ostrożniejsze, dzięki cze­mu nie połykają już substancji zagrażających zdrowiu i życiu. Cię­żarne kobiety czują wstręt do pewnych pokarmów, przede wszyst­kim bogatych w toksyny i szkodliwych dla rozwijającego się w ich łonie płodu. Żywność nie jest oczywiście jedynym zagrożeniem dla zdrowia. Kontakt z rozkładającymi się zwłokami, z osobami ranny­mi lub chorymi, przedostanie się do przewodu pokarmowego feka­liów lub ziemi to kolejne sytuacje, których z oczywistych przyczyn nauczyliśmy się unikać w procesie ewolucjiii.

Wydaje się, że umysł ludzki jest wyposażony w swoisty system kojarzeniowy, odnoszący się do tego rodzaju sytuacji i wyzwalają­cy silne reakcje emocjonalne już na wzmiankę o jednej z tych moż­liwości. Psycholog Paul Rozin badał „psychologię wstrętu", jej związki z preferencjami żywieniowymi i ryzykiem zakażenia. Wy­kazał, że system kojarzeniowy „zakażenia" podlega ścisłym regułom. Po pierwsze, zakłada, że źródło zagrożenia nie musi być widoczne; czynniki toksyczne były niewykrywalne aż do wynalezienia mikro­skopu. Po drugie, nawet ograniczony kontakt z czynnikiem szkodli­wym, choćby bardzo krótkotrwały, naraża na pełne ryzyko. Innymi słowy, nie ma związku między dawką a skutkiem. Substancje szkodliwe nie tracą swych właściwości poprzez rozcieńczenie. I wreszcie po trzecie, wszelki kontakt ze źródłami skażenia może przynieść podobne skutki, choć połknięcie (lub idea połknięcia) wywołuje najsilniejsze emocjeiii.

Te założenia są swoiste dla omawianej dziedziny. System koja­rzeniowy „zakażenia" może wydać się przesadnie ostrożny. Niektó­rzy uczestnicy eksperymentu Rozina odmawiali na przykład picia ze szklanki, w której znalazł się prusak, nawet jeśli tę szklankę zdezynfekowano. Ale systemem zawsze kierują reguły odnoszące się do warunków życia przodków, a więc do czasów, kiedy dezyn­fekcja nie istniała.